Maurits Cornelis Escher'in 'Resim Galerisi' bize ne söylüyor? - 1

Resim Galerisi, 1956, taş baskı.

1 - M. C. Escher ve Resim Galerisi

Escher'in 1956'da yaptığı ve taş baskısı tekniğiyle çoğaltılmış olan 'Resim Galerisi (Print Gallery)' isimli eseri plastik ve grafik sanatlar kozmosunun çok özel bir unsurudur. Bu metin üzerinden etüt etmeye, satır aralarını ve alt metinleri deşifre etmeye çalışacağım mezkûr eser, güzel sanatlar tarihinin en zorlu meydan okumalarından birisine kalkışmış ve 'izleyen ile izlenen' arasındaki mahiyete dair olan farkı ortadan kaldırmış, ya da, en azından bu merkezde bir algı oluşmasına neden olmuştu.

Bu resim hakkında konuşmadan önce, sanatçıya dair ufak bazı hatırlatmalar yapacağım. 

Hollandalı bir grafik sanatçısı, illüstratör ve ressam olan Maurits Cornelis Escher, ya da, o çok popüler olan inisiyaliyle MCE (1898 – 1972) mimarlık ve dekoratif sanatlar eğitimi aldı. 

1937'de bazı çalışmalarını paylaştığı kardeşi Berend'in teşvikiyle matematiğe yöneldi. Perspektif, simetri, topoloji ve uzay geometrisi gibi disiplinlerde derinleşen sanatçı, kendisi matematikle beslenirken, matematikçileri de etkiledi ve besledi. 

'İmkânsız Üçgen'in de arasında olduğu bazı eserlerinin, başta Roger Penrose olmak üzere, çok sayıda matematikçi için yoğun bir heyecan, ilgi ve ilham kaynağı olduğunu biliyoruz.

2 - Escher, bir grafik sanatçıdan 'fazlası'dır

Escher, bir grafik sanatçıdan çok daha fazlasıdır. Zirâ, onun eserlerinin ima, işaret ve nispet ettiği anlam uzaylarından yola çıkarak; bir çok ekolüyle felsefenin; başta grafik sanatlar ve müzik olma üzere sanatın; insana vaat ettiği kişisel kurtuluş (selâmet) yollarıyla her tandansdan teolojinin; fiziğin (insani gözlem ve deneyimlemenin) henüz dokularına sızamadığı 'fizik ötesi'ne düşen o meçhul aleme dair konuşmayı deneyen metafiziğin; pür matematiksel olan (soyut-uygulamasız-teorik) fiziğin; sadece 4 boyutlu Einstein uzay-zaman sürekliliğinin değil, 11 boyutlu sicim teorisinin, ve, onun bir level üstünden konuşan 'M-teorisi'nin teklif ettiği kozmolojiler ve kozmogonilerin içerdiği paralel, ya da, iç içe evrenlerin; perspektif, uzay geometrisi, simetri ve topolojinin başını çektiği alt kırılımlarıyla matematiğin ve nihayet mantığın derin dip sularında ilerlemek, oradan da sonsuzluk(lar), paradokslar, perspektifin görsel algıya kazandırdığı zenginlikler, boyutlar, imkânsız boyutlar, imkânsız nesneler, kendi kendine göndermeli çevrimler / döngüler / dolaşıklıklar, en genel anlamda imkânlar ve  imkânsızlıklar hakkında kapsamlı, kuşatıcı ve verimli tartışmalar yapmak mümkündür.

3 - Resim Galerisi'nin iki farklı varyasyonu arasındaki fark(lar) nedir?

Yukarıdaki resmin bir de şu versiyonunu yapmıştır Escher:

Resim Galerisi, ikinci varyasyon; ilkinden farklı olarak, resmin bu varyasyonunun merkezinde, beyaz 
bir dairenin ortasında, sanatçının inisiyali yer almaktadır; 1956, taş baskı.

Bir kompozisyonun, birbirinden, ancak çok dikkatli bakıldığında ayrılabilecek olan, iki farklı versiyonu (varyasyon) şeklindeki bu iki Resim Galerisi tablosu arasında çok küçük farklılıklar vardır. Tartışacağımız konunun esasına ait olmayan (sayıları azımsanmayacak miktardaki teferruata dair) hususlara hiç değinmeyecek; resmin izleyicisinde oluşturduğu görsel algı üzerinde etkili olan 'merkezi' önemdeki bir tanesinin üzerinde durmakla yetineceğim.

Yukarıda, merkezi ifadesinin tırnak içinde yazılışı, onun nitelediği ayrıntının çift katlı okumaya imkân vermesinden, yanî; 'Resim Galerisi' kompozisyonunun analiz edilecek komponentinin, bir taraftan bahse konu resmin anlam dairesinde işgal ettiği düşünsel 'merkezi rol'e gönderme yapmasından; diğer taraftan da, tartıştığımız resmin topoğrafyasında işgal ettiği 'reel - maddi - fiziki - konumsal' karşılığı yüzündendir.

4 - İşte o 'merkezi' fark

Resim Galerisi kompozisyonunun  ilk varyasyonunda, genç adamın ve ona bakan penceredeki kadının bakış açıları resmin merkezindeki bir odak noktasında kesişmekte ve tam orada, resmin merkezinde (ortasında, ağırlık merkezinde), bu iki farklı algının bir nokta etrafında sarmal oluşturduğu, düğümlendiği resmedilmektedir. 

Resim Galerisi'nin daha çok tanınan ve bilinen ikinci versiyonunda ise, genç adamla ona bakan kadının bakış açılarının bir nokta etrafında sarmallaşarak düğüm oluşturduğu odak noktasında (orta nokta, merkez noktası, ağırlık merkezi), daire biçiminde beyaz bir leke ve onun tam göbeğinde de ressamın MCE biçimindeki alâmet-i farikası, inisiyali yer almaktadır.

M. C. Esher, resmin 2.inci varyasyonunun merkezine yerleştirdiği bir kör nokta üzerinden; kompozisyonun, kendisinin odak noktası etrafında, adeta; Einstein'ın, Genel Görelilik Teorisi'n de formüle ettiği, 'kütle çekimi etkisiyle '4 boyutlu uzay-zaman sürekliliği'nin eğrilmesi'ni andırır bir şekilde, nasıl da eğrildiğini, distorsiyona uğradığını ustaca resmetmesini bilmiştir.

5 - Resim Galerisi kompozisyonu, izleyicisine hangi hikâyeyi anlatmaktadır?

Limana nazır, ve, denize (rıhtıma) birkaç metre mesafede olan, zemin hariç, 3 katlı köşe bir binanın ilk katının penceresinden bir kadın limana (ufka) doğru bakıyor. Genç bir erkek, bize sırtını dönmüş, bir resim galerisindeki bir resme (tabloya) bakıyor. Genç erkeğin, duruşu yüzünden, hem sırtını, hem de sağ cephesinin bir kısmını görebiliyoruz. 

Genç erkeğin baktığı tabloda denizde bir gemi, bir kayık, rıhtım, rıhtım boyunca dizilmiş üç ve daha fazla katlı binalar, rıhtımda birkaç kişi, limana bakan kadının ilk katında oturduğu binanın zemin katında yer alan bir resim galerisi, o galeride, sırtı bize dönük olarak duran ve bir tabloya bakan genç bir adam; genç adamın baktığı tabloda denizde bir gemi, bir kayık, rıhtım, rıhtım boyunca dizilmiş üç ve daha fazla katlı binalar, rıhtımda birkaç kişi, limana bakan kadının ilk katında oturduğu binanın zemin katında yer alan bir resim galerisi, o galeride, sırtı bize dönük olarak duran ve bir tabloya bakan genç bir adam; genç adamın baktığı tabloda denizde bir gemi, bir kayık, rıhtım, rıhtım boyunca dizilmiş üç ve daha fazla katlı binalar, rıhtımda birkaç kişi, limana bakan kadının ilk katında oturduğu binanın zemin katında yer alan bir resim galerisi, o galeride, sırtı bize dönük olarak duran ve bir tabloya bakan genç bir adam; genç adamın baktığı tabloda ............o ne, sonsuz çevrime girdik YâHû!

Yukarıdaki sonsuz çevrimi kırıp, döngüden dışarı çıkmaya çalışalım. Bu durumda, tablonun anlattığı hikâyeye dair şunları da söyleyebiliriz: 'genç adam, galeride baktığı tabloda aynı zamanda kendisine bakan kendisini de görüyor'. Tablo galerinin içindedir, galeri de tablonun içinde!

6 - Bu tablo sözel paradoksun görsel halidir!

Evet, Resim Sergisi tablosu, 'kendi kendisine gönderme yapan', 'kendisiyle konuşan', 'kendisine dair konuşan' iddiaların neden olduğu sözel paradoksun görsel boyuta taşınmış halidir. 'Ben yalancıyım', 'sonraki cümle yanlıştır; önceki cümle doğrudur' türünden 'kendine göndermeli ifadeler' nasıl bizi 'sonsuz bir çevrim'e sokarak, ifadenin doğru mu, yoksa yanlış mı olduğuna karar vermemizi engelliyorsa; 'Resim Sergisi' tablosu da, bu sözel paradoksların harekete geçirdiği dinamiklerin görsel mütekabillerini tetiklemekte ve bu suretle de 'kendisine referans verdiği', 'kendisiyle konuştuğu', 'kendisine dair konuştuğu' için, izleyeni sonsuz bir döngüye sokarak görsel bir paradoks oluşturmaktadır.

İşte bu yüzden de, Resim Sergisi tablosunda genç adamın ve kadının nereye baktıklarını hem söyleyebiliyoruz, hem de söyleyemiyoruz! Diğer bir deyişle, bunlar hem birbirlerine ve hem de kendilerine bakmakta; ya da, birbirlerine bakarken aslında kendilerine bakmaktadırlar. 

'Sonraki cümle doğrudur; önceki cümle yanlıştır'ın görsel versiyonu ile karşı karşıya olduğumuz ortadadır.

kısa kaynakça:
1 - Hofstadter ve post-modernlerin gözüyle Resim Galerisi konusuna girmeye hizmet eden, çok kısa, ama, işlevsel bir içerik için bknz. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Print_Gallery_(M._C._Escher)
2 - Resim Galerisi tablosu hakkında enteresan bir bakış açısı için bknz. http://escherdroste.math.leidenuniv.nl/index.php?menu=intro
3 - 'Kendi kendisiyle konuşan', 'kendisine dair konuşan', 'kendisine referans veren' antitelerin neden olduğu sonsuz döngüler ve paradokslarla ilgili olarak bknz. 
http://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6del,_Escher,_Bach 
4 - Hofstadter'in bahse konu eserinin Türkçe edisyonun kısa künye bilgisi: 'Gödel, Escher, Bach: bir Ebedi Gökçe Belik, Lewis Carroll'un izinde zihinlere ve makinelere dair metaforik bir füg'; Douglas R. Hofstafter. Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001.
5 - Escher'in resmi sitesi: http://www.mcescher.com/ 
6 - Escher Müzesi: https://www.flickr.com/groups/escherinhetpaleis/
7 - Escher okumalarına yeni bir soluk, zengin bir perspektif katan D. R. Hofstadter hakkında ayrıntılı bilgi için: http://en.wikipedia.org/wiki/Douglas_Hofstadter
8 - Muhterem dostum Celâlettin Çelik'in lütfedip paylaştığı link, yukarıdaki metnin zarif, zeki ve plastik bir hülâsası olmuş adeta:
https://twitter.com/FascinatingVids/status/519107610491224064
9 - Bu mecrada paylaşılan diğer iki Escher etüdü için bknz.
***http://ziyaversencan.blogspot.com.tr/2011/09/m-c-esher-resimleriyle-alglamamz-deser.html
***http://ziyaversencan.blogspot.com.tr/2013/11/maurits-cornelis-escher-grafik-sonsuz.html

Bizi, tabiri amiyane ile, adeta manyağa çeviren, dumura uğratan, 'nasıl yani?' dedirten bütün o akıl 
almaz resimleri yapan Escher, işte böyle makul ve mazbut görünümlü, akademisyen kılıklı, sakin ve 
sıradan bir zattı.